#effiekeph: Η Ιστορία της Θεραπαίνιδας

Praised be, bitch: Κριτική του βιβλίου «Η Ιστορία της Θεραπαίνιδας»

Της Έφης Κ.

Το περιβάλλον έχει καταστραφεί σχεδόν ανεπανόρθωτα. Ο δείκτης γεννήσεων εμφανίζει ραγδαία πτώση σε όλη την υφήλιο. Μια κοινωνία κλειστή, μια δικτατορία πίστης. Ο κόσμος που ζωγραφίζει η Μάργκαρετ Άτγουντ στο βιβλίο της, «Η Ιστορία της Θεραπαίνιδας», είναι σκοτεινός, ζοφερός, και απίστευτα καθηλωτικός.

Η δυστοπική λογοτεχνία γενικά με συναρπάζει καιρό τώρα. Η ανάγνωσή της είναι ψυχαγωγία, αλλά και ενσυνείδηση· μου κρούει ένα καμπανάκι, με παίρνει απ’ το χέρι και μου δείχνει τις χειρότερες πτυχές της ανθρώπινης φύσης, της κοινωνίας, και με έναν τρόπο ίσως υπερβολικό αλλά άκρως ενδιαφέρων, μου αποκαλύπτει το μέλλον στη χειρότερη δυνατή του μορφή.

Η «Ιστορία της Θεραπαίνιδας» είναι ένα βιβλίο απλό. Δεν αναλώνεται σε εικόνες και σε μεταφορές, ο αέρας δε σφυρίζει μέσα απ’ τα δέντρα το καλοκαίρι και τα μάτια των ηρώων δεν είναι ούτε ωκεανοί, ούτε καταπράσινα λιβάδια, ούτε κεχριμπάρια που λαμποκοπούν στον ήλιο. Όχι, η αφηγήτριά μας, που γνωρίζουμε μόνο με την προσφώνηση Τουφρέντ, αφού νοείται μόνο ως κτήμα του Κυβερνήτη Φρεντ Γουότερφορντ, μιλάει με έναν τρόπο συγκεκριμένο, απόλυτο, σχεδόν ρομποτικό. Σηκώθηκα από το κρεβάτι, πήγα στην κουζίνα, πήρα τα κουπόνια από τη Ρίτα. Έτσι άλλωστε λειτουργεί αυτή η κοινωνία· δε σου αφήνει χώρο για ανούσιες σκέψεις, για φιλοσοφίες. Όλοι έχουν μια αποστολή να φέρουν εις πέρας, και οι Θεραπαίνιδες έχουν την πιο ιερή – ή τουλάχιστον, έτσι πληροφορούμαστε. Ως οι μόνες γόνιμες γυναίκες, έχουν υποχρέωση στη Γαλαάδ, αλλά και σε όλον τον κόσμο, να φέρουν στην ζωή τη νέα γενιά, για λογαριασμό των Κυβερνητών και των άτεκνων γυναικών τους. Είναι προστατευμένες από αρρώστιες, από ανούσιες ασχολίες, από τα «πράγματα» που μπορούσαν να συμβούν πριν. Είναι ελεύθερες να εκπληρώσουν το βιολογικό τους ρόλο.

Πολλά έχουν γραφεί για το φεμινιστικό τόνο του βιβλίου, και πράγματι, ισοπεδώνοντας τις γυναίκες σε χρησιμότητες – Συζύγους, Θεραπαίνιδες, Οικονόμους – η συγγραφέας καταφέρνει τον αναγνώστη να δει καθαρότερα τις μισογύνικες ιδέες που αρχίζουν μεν μικρές και αθώες, καλυμμένες με έναν μανδύα αγνού ενδιαφέροντος, εγκυμονούν όμως πάντα κινδύνους. Περισσότερο, όμως, από μια τετριμμένη φεμινιστική μελέτη, η συγγραφέας αναδεικνύει το ρόλο του συστήματος στην καταπίεση της γυναίκας· για να λειτουργήσει το σύστημα της Γαλαάδ, οι γυναίκες πρέπει να υπακούν τους ρόλους που τους έχουν ανατεθεί χωρίς ίχνος ανυπακοής, ούτε καν κριτικής σκέψης. Απαγορεύοντάς τους τη γραφή, την ανάγνωση, ακόμα και την αυτονομία του σώματός τους, τις καθιστά απόλυτα εξαρτώμενες από τον εκάστοτε προστάτη τους, κατά κύριο λόγο το σύζυγο ή τον πατέρα τους, αλλά και στις Θείες, στην περίπτωση των Θεραπαίνιδων – η ιεραρχία επομένως δεν είναι αποκλειστικά ζήτημα φύλου, όσο είναι ζήτημα εξουσίας. Το σύστημα, απαγορεύοντας στις περισσότερες (όχι σε όλες, όπως βλέπουμε με τις Θείες) γυναίκες τη χειραφέτησή τους, τις εκμεταλλεύεται πιο εύκολα.

Η ανθρώπινη φύση όμως είναι πάνω απ’ όλα ελεύθερη. Η δικαιοσύνη, η αγωνιστικότητα είναι ένστικτα επιβίωσης πολύ ισχυρά για να νικηθούν από ολοκληρωτικά καθεστώτα. Δίπλα λοιπόν στον στακάτο τόνο της Τουφρέντ, βλέπουμε το πνεύμα της, σε στιγμές ανύποπτες, να εξεγείρεται. Θυμίσεις μιας εποχής όχι πολύ παλιάς, όταν είχε όνομα, όταν είχε οικογένεια και μπορούσε να γελάσει, να καπνίσει, να οδηγήσει, αποδεικνύουν την ανυπακοή της. Η απολαυστικότατη ειρωνεία της, οι μικρές επαναστατικές πράξεις, όπως να διαβάσει το κέντημα στο μαξιλάρι του δωματίου της, είναι ανάσες ελευθερίας πολύτιμες στην πρωταγωνίστρια. Δεν είναι όμως η μόνη που επαναστατεί, όλοι οι χαρακτήρες στο βιβλίο παραβαίνουν τους κανόνες παραπάνω από μία φορές. Από τον Κυβερνήτη, ο οποίος την προσκαλεί για Σκραμπλ ως τη Σύζυγό του, η οποία ωθεί την Τουφρέντ στον οδηγό τους, όταν ο Κυβερνήτης αποδεικνύεται ανίκανος να τεκνοποιήσει, βλέπουμε τα ακραία που οδηγείται ο άνθρωπος για να αγαπήσει, να νιώσει ότι αγαπιέται – ο Κυβερνήτης από την Τουφρέντ, η Σύζυγός του από το εν δυνάμει παιδί τους, η Τουφρέντ από το Νικ.

Η τελευταία φράση του βιβλίου είναι που καταδεικνύει και τη φύση του τέλους: «Έτσι λοιπόν ανεβαίνω, στο σκοτάδι που βρίσκεται μέσα· ή αλλιώς, στο φως». Μπαίνοντας στο μαύρο βαν, οδηγούμενη από φρουρούς που τη συλλαμβάνουν για κατασκοπεία, η Τουφρέντ δεν ξέρει αν όντως η μυστική υπηρεσία της Γαλαάδ κρύβεται από πίσω ή η αντίσταση, δεν μπορεί να ξέρει αν το βαν θα την οδηγήσει στο τέλος της ή σε μια νέα αρχή. Η δύναμη όμως της επιλογής, κάτι που είχε στερηθεί καιρό τώρα, δεν την αφήνει να φοβηθεί.

Στα τεχνικά στοιχεία, το βιβλίο αριθμεί τις 432 σελίδες, είναι λοιπόν θεωρητικά ένα μεγάλο βιβλίο. Κυλάει όμως εύκολα, χωρισμένο σε δύο μορφές αφήγησης, σε μια πολύ συγκεκριμένη περιγραφή της καθημερινότητας και στα ψήγματα των αναμνήσεων και των σκέψεών της, μέσω των οποίων ο αναγνώστης συναρμολογεί σαν παζλ τα γεγονότα που οδήγησαν στην ίδρυση της Δημοκρατίας της Γαλαάδ. Δεν πλατειάζει, αλλά ούτε και τρέχει – έχει, θεωρώ, το ρυθμό που χρειάζεται να έχει η ιστορία. Ο στακάτο λόγος της καθημερινότητας ομολογώ κουράζει κάπως, αναγνωρίζω όμως ότι είναι στιλιστική επιλογή, οπότε δε θα διαμαρτυρηθώ ιδιαίτερα, αφού φαίνεται στα υπόλοιπα σημεία το λογοτεχνικό ταλέντο της Άτγουντ.

Η «Ιστορία της Θεραπαίνιδας» πρωτοεκδόθηκε το 1985, ξαναήρθε όμως στο προσκήνιο πρόσφατα με τη μεταφορά του σε σειρά της συνδρομητικής υπηρεσίας hulu. Η σειρά είναι ιδιαίτερα πιστή στο κείμενο, χωρίς να επαναλαμβάνει όμως στεγνά τη συγγραφέα· φέρνει μια νέα, μια φρέσκια ματιά στο έργο, και με ένα μείγμα υπέροχης σκηνοθεσίας και ενός ιδιαίτερα ταλαντούχου καστ, στέκεται επάξια στο ύψος του. Η σειρά μάλιστα συνεχίζει την ιστορία, στη δεύτερη σεζόν, από εκεί που την τελείωσε η συγγραφέας στο βιβλίο, κι επειδή δε θέλω να σας κάνω κανένα spoil, ο τόνος δεν αλλάζει σχεδόν καθόλου. Σίγουρα υποθέτω βοήθησε η ανάμειξη της Άτγουντ στη συγγραφή του σεναρίου, έτσι η ροή δεν επηρεάστηκε ιδιαίτερα και είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, ενδιαφέρουσα στη δεύτερη σεζόν. Με αφορμή λοιπόν την πρεμιέρα της τρίτης σεζόν πιθανότατα τον Ιούλιο (είναι ακόμα τόσο μακριά…), σας προτείνω ανεπιφύλακτα να διαβάσετε το βιβλίο, το οποίο κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ψυχογιός (αν κι εγώ το διάβασα στα Αγγλικά, οπότε συγχωρέστε μου όποια μεταφραστικά λάθη) αλλά και να δείτε τη σειρά. Θα σας αποχαιρετήσω λοιπόν με το μήνυμα που διατρέχει το έργο: